Klimaatverstoring: oorzaken en oplossingen voor oververhitting
Op 15 mei 2025 bracht een onafhankelijk expertenpanel, bestaande uit klimatologen, bouwfysici en architecten, de actuele uitdagingen rond oververhitting en binnenklimaat in kaart. Vanuit verschillende invalshoeken – van klimaatverstoring en gezondheid tot gebouwontwerp en regelgeving – werden de oorzaken, risico’s en oplossingen uitgebreid besproken.
Hun boodschap was helder: oververhitting is geen toekomstig probleem meer en vraagt nu al om doordachte en structurele ingrepen in hoe we onze gebouwen ontwerpen en verbouwen. Met dit artikel brengen we de inzichten van het expertenpanel naar de praktijk:
Belgische wetgeving onderschat risico’s oververhitting
Verouderde wetgeving
Hoewel ons binnenklimaat steeds vaker onder druk staat door langere hittegolven, blijft onze wetgeving vooral gericht op energieprestaties in de winter. De huidige EPB-normen leggen namelijk de focus op voldoende isoleren en algemene verwarming, maar houden nauwelijks rekening met zomercomfort en de risico’s van oververhitting. Landen als Nederland, Frankrijk en Duitsland hebben wél al regels om oververhitting tegen te gaan. In België zijn er enkel verplichtingen voor zorginstellingen via VIPA.
Ingenieur-architect Joost Declercq merkt zelfs het volgende op: “Als wij zonwering adviseren, zegt de EPB-verslaggever vaak dat het niet nodig is. EPB rekent met verouderde, statische methodes die zomercomfort niet correct inschatten.”
Shady Attia, hoofd van het Laboratory of Sustainable Building Design aan de Universiteit van Luik, bevestigt:
“De huidige berekeningsmethodes onderschatten structureel de koelbehoefte en de impact van hittegolven. Passieve maatregelen zoals zonwering, ventilatie en thermische massa moeten centraal staan, gevalideerd met dynamische simulaties en actuele klimaatgegevens.”
Voorkomen van actieve koeling
Verwarming wordt algemeen beschouwd als een basisrecht. Maar geldt dat niet evenzeer voor koeling? Toch blijft het ultieme doel om het zonder koelinstallatie te doen, en dat is volgens het expertenpanel in de huidige omstandigheden perfect mogelijk, mits een goed gebouwontwerp.
Shady Attia benadrukt daarom dat strengere eisen nodig zijn, zeker voor stedelijke gebieden: “De EPB-wetgeving zou verplicht moeten stellen dat oververhittingsanalyses worden uitgevoerd, zowel bij nieuwbouw als bij ingrijpende renovaties. Daarbij moet passieve koeling, zoals dynamische zonwering en slimme ventilatiestrategieën, altijd de voorkeur krijgen boven actieve systemen. Concrete grenswaarden voor binnenklimaat en gezondheid zijn nodig, samen met duidelijke verantwoordelijkheden voor design & build-consortia. Zo kunnen we zomercomfort en gezondheid objectief meten.”
Ook VEROZO gaat met die stelling akkoord en komt zelfs met een concreet voorstel. Secretaris-generaal Ann Van Eycken stelt: “Naast ventilatie en isolatie moet ook zonwering een verplicht onderdeel van elk gebouw worden. Wij pleiten voor dynamische zonwering: die wordt alleen ingezet wanneer nodig. Zo kunnen we in de winter en tussenseizoenen nog steeds maximaal profiteren van gratis zonnewarmte, terwijl we in de zomer ongewenste opwarming vermijden.”
Klimaatverstoring: meer dan temperatuurstijging
De klimaatproblematiek gaat veel verder dan alleen een stijging van de gemiddelde temperatuur. Klimaatwetenschappers benadrukken daarbij de menselijke oorzaak van de veranderingen en spreken daarom liever over klimaatverstoring.
Niels Souverijns, klimatoloog VITO: "Volgens ramingen kunnen we tegen 2050 rekenen op een verdubbeling van het aantal hittedagen (van ongeveer 12 hittegolfdagen aan de kust tot meer dan 24 in steden). Toch zijn het niet enkel de hoge temperaturen die problemen veroorzaken, maar vooral de intensiteit en frequentie van hittegolven."
Gezondheid onder druk
Hitte is niet alleen oncomfortabel, maar vormt ook een ernstige bedreiging voor de gezondheid. In Europa sterven jaarlijks meer dan 175.000 mensen aan de gevolgen van extreme warmte. Let op: er sterven nog altijd meer mensen aan winterse temperaturen. "De aanpassingen tegen de kou zijn minder fysiologisch van aard."
In België zijn kwetsbare groepen zoals ouderen, baby’s en chronisch zieken het meest bedreigd. Maar ook gezonde mensen ondervinden hinder: concentratieverlies, vermoeidheid en slaapstoornissen nemen toe bij aanhoudende warmte.
Samuel Helsen, klimatoloog: "Tijdens tropennachten, wanneer de temperatuur niet onder de 20 °C zakt, blijft het lichaam onder constante hittestress staan. Vooral in stedelijke gebieden, waar warmte 's nachts wordt vastgehouden door beton en asfalt, wordt dit een groeiend probleem."
Hein Daanen, thermofysioloog, pikte daarop in: "Onderzoek voorspelt dat hittegerelateerde sterfte tegen 2080 koudegerelateerde sterfte zal inhalen. We moeten dus duidelijk werken aan structurele oplossingen om hittestress te voorkomen."
Stad versus platteland: een verschil van vier graden
Tijdens hittegolven zijn steden standaard enkele graden warmer dan omliggende landelijke gebieden. Dit zogenaamde hitte-eilandeffect ontstaat doordat gebouwen en verhardingen overdag warmte opslaan en 's nachts langzaam afgeven. In steden waar vergroening en waterpartijen ontbreken, blijven bewoners daardoor langer blootgesteld aan hitte.
De oplossing? Meer groen en water in de stedelijke ruimte. Bomen en fonteinen verlagen via verdamping de omgevingstemperatuur en verbeteren het microklimaat aanzienlijk. Wel is een doordachte aanpak nodig: verkeerde beplanting leidt namelijk tot hoge uitvalpercentages. Met andere woorden: 30% van de aangeplante bomen sneuvelt binnen de vijf jaar.
Autochtone en hittebestendige soorten bieden hier betere resultaten. Slimme stadsinrichting met ontharding en vergroening kan niet alleen hittestress beperken, maar ook wateroverlast bij hevige regenbuien voorkomen.
Actieve koeling voorkomen via slim gebouwontwerp
De nieuwe realiteit: oververhitting als structureel probleem
Langere warme periodes en temperatuurpieken maken het steeds moeilijker om het binnenklimaat comfortabel te houden. Waar we vroeger enkel tijdens de zomermaanden waakzaam moesten zijn, doet het risico op oververhitting zich ook voor tijdens de warmere, zonnige dagen gedurende het ganse jaar. ir. Hilde Breesch, KULeuven bevestigt dit: "Klimaatverandering verlengt het hitteseizoen tot ver in de lente en herfst."
Opvallend: isolatie is niet de enige boosdoener. Een goed geïsoleerd huis houdt namelijk de warmte buiten in de zomer én binnen in de winter. De echte risicofactoren liggen elders: grote glaspartijen, ondoordachte oriëntatie en onvoldoende nachtelijke afkoeling (nachtventilatie). Daardoor kan warmte die alsnog binnen geraakt, niet meer ontsnappen.
Slim ontwerp als sleutel tot verkoeling
De oplossing voor oververhitting ligt in een slim en passief ontwerp. Basisregels zoals een doordachte oriëntatie van de gevels doen wonderen, al is niet alles zoals het lijkt. Zo zijn zuidelijk georiënteerde gevels niet het grootste oververhittingsrisico. Oost-west-gerichte gebouwen warmen het snelst op.
"De zonnelast is in de zomer simpelweg groter op een oost-westgevel dan op een zuidgevel", duidt Joost Declercq, burgerlijk ingenieur-architect. Een oost-west-gerichte gevel wordt veel langer blootgesteld aan de zon. Bovendien staat die dan nog vrij laag, waardoor zonnestralen pal op het glas schijnen.
Joost Declercq stelt verder: "We zijn het verleerd om een gevel te ontwerpen. Nochtans is het logisch: begin met de oriëntatie en verdeel de ramen slim over de gevels, volgens hun zoninstraling. Vervolgens zorg je waar nodig voor voldoende schaduw, met luifels of screens. Ook thermische massa speelt een belangrijke rol. Die moet voldoende aanwezig zijn om de warmte te bufferen."
Van preventie tot duurzame technieken
Preventie blijft de basis: zonwering die zonnestralen buiten houdt nog voor ze het glas bereiken, slimme gevelontwerpen en een performante gebouwschil zijn essentieel.
Passieve koeling kan verder ondersteund worden met geothermische systemen. Zo blijft de woning ook tijdens hittegolven enkele graden koeler zonder actieve koeling. Maar wie toch naar airconditioning grijpt, moet weten dat deze systemen bijdragen aan extra CO₂-uitstoot en vaak inefficiënt worden gebruikt. Een matige instelling en combinatie met ventilatie beperken die nadelen.
Een alternatieve manier om woningen ’s nachts af te koelen zonder actieve koeling, is door gebruik te maken van nachtventilatie en het schouweffect - vooral effectief zolang de buitentemperatuur ’s nachts lager is dan binnen.
Door ’s avonds en ’s nachts ramen en deuren strategisch open te zetten — vooral laag bij de grond en hoog in het gebouw — ontstaat een natuurlijke luchtstroom. Koelere buitenlucht stroomt binnen, warme lucht stijgt op en wordt via hogere openingen afgevoerd.
Nachtventilatie is bovendien een eenvoudige, energiezuinige oplossing die zonder dure installaties kan worden toegepast, mits een slim ontwerp van raam- en deuropeningen.
Conclusie: voorkomen is beter dan genezen
Gebouwen ontwerpen voor de komende 40 tot 50 jaar vraagt om vooruitziendheid. Niet wachten op nog extremere hittegolven, maar nú maatregelen nemen. Door vanaf het begin in te zetten op klimaatrobuuste ontwerpprincipes vermijden we dure, energieverslindende aanpassingen achteraf.
Slim ontwerpen betekent vandaag al bouwen aan comfort, gezondheid én energie-efficiëntie voor de komende generaties. "Hét ultieme doel is om actieve koelinstallaties overbodig te maken door slim gebouwontwerp", aldus Joost Declercq.
